પાથરેલી ચણ નિહાળીને જવામાં ચેતજો, કેમ કે ત્યાં પારધીની જાળ જેવું હોય છે

‘બેટા, આ વિસ્તારમાં પૈસો નથી, હું જિંદગી આખી સર્જરી કરી-કરીને મરી ગયો, તોયે બે પાંદડે ન થયો. મારી તને એક જ સલાહ છે: તું કયાંક ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં જઇને દવાખાનું ખોલજે.’ સાંઇઠ વર્ષના સજર્યન ડો.મહાદેવ મહેતાએ એમના જુવાન પુત્રને સાચી સલાહ આપી. આ સલાહ સાચી એટલા માટે હતી કે એ અનુભવના નિંભાડામાંથી તવાઇને, શેકાઇને, પાક્કી થઇને બહાર પાડેલા માટીના પાત્ર જેવી મજબૂત હતી.

ડો.મહાદેવ મહેતા આજથી પાંત્રીસ વર્ષ પહેલાં અમદાવાદની પ્રખ્યાત મેડિકલ કોલેજમાંથી એમ.બી.બી.એસ.અને પછી સંલગ્ન હોસ્પિટલમાંથી માસ્ટર ઓફ જનરલ સર્જરી થયા હતા. એમનો ખાસ રસનો વિષય યુરોલોજી હતો. એ જમાનામાં કિડની અને મૂત્રમાર્ગની પથરી કાઢવા માટે લિથોટિ્રપ્સી જેવા યંત્રો કયાં શોધાયાં હતાં! અને શોધાયા હોય તો પણ એક-દોઢ લાખની વસ્તીવાળા આ નાનકડા શહેરમાં એ પોસાય એટલા પૈસા ધરાવતા ડોકટરો કયાં હતા?

ડો. મહાદેવ મહેતાનો હાથ પથરીની શસ્ત્રક્રિયા ઉપર સારો એવો બેસી ગયો હતો. દરિયાકાંઠે આવેલો એ પચાસ-સાંઇઠ ગામનો પટ્ટો તબીબી ભાષામાં ‘સ્ટોન બેલ્ટ’ (પથરી પટ્ટો) કહેવાતો હતો. સમુદ્રની ખારાશને કારણે ક્ષારયુકત જળ પી-પીને લગભગ ઘરે-ઘરે પથરીના દર્દીઓ જોવા મળતા હતા.

ટાણે-કટાણે દરદીને પેટનો દુ:ખાવો પડે. ડાબા કે જમણા પડખામાંથી દરિયાનાં મોજાની જેમ દર્દનું મોજું ઉઠે અને નીચે પેડુની તરફ આગળ વધતું, તરતું, દર્દીના સાથળની અંદરની બાજુએ જઇને આથમે. દર્દી ચીસો પાડે, તરફડે, મોત જેવી વેદના અનુભવે અને બનતી ત્વરાએ દવાખાનાની દિશા પકડે.

હવે તો લોકોમાં પણ ડો.મહાદેવભાઇની શાખ જામી ગઇ હતી. ‘પેટમાં દુ:ખે છે? નક્કી પથરીનો જ દુ:ખાવો હશે. પહોંચી જાવ ડો.મહાદેવની પાસે!’ આવું હવામાન જામી ચૂકયું હતું.

દર્દી આવે એટલે ડો.મહેતા એને તપાસે. પેટ ઉપર હાથ મૂકતાંની સાથે જ નિદાન નક્કી થઇ જાય. પેટ નામની પેટીની અંદરનું રહસ્ય પકડાઇ જાય. પથરી છે એટલું તો નક્કી થઇ જ જાય, પણ ચોક્કસ પણે એનું સ્થાન કયાં છે એ જાણવા માટે પેટનો એકસ-રે અને પછી ઇન્ટ્રાવિનસ પાયલોગ્રાફી જેવાં પરીક્ષણો કરવા પડે. દર્દીનું ખિસ્સું ખાલી થવાની શરૂઆત થઇ જાય. એમાં ડો.મહાદેવભાઇનો કશો જ વાંક નહીં, પણ આ બીમારી જ એવી, પછી ઓપરેશનનો દિવસ નક્કી થાય.

ડો.મહાદેવ મહેતા પેશન્ટનું પડખું ચીરીને કિડની સુધી પહોંચે. જામી ગયેલી પથરીને બહાર ખેંચી કાઢે. જેટલું શરીર ચીર્યું હોય એટલું પાછું સાંધવું પડે. એ પછી દિવસો સુધીની સાર-સંભાળ અને હેરાનગતી બાદ દર્દી સાજો થઇને ઘરે જાય.

‘સાહેબ, કેટલી ફી આપવી પડશે?’ આ સવાલ પુછાય જ એવી રીતે કે ડોકટરસાહેબનું મન ખાટું થઇ જાય. ફી કયારેય અપાતી નથી હોતી, આપવી પડતી હોય છે! ધીમે-ધીમે પરિસ્થિતિ એવી નિર્માણ થઇ ગઇ કે ડો.મહાદેવે જાતે જ પથરીની સારવાર કરવાનું ઓછું કરી નાખ્યું. દર્દીઓ પણ સરકારી હોસ્પિટલમાં જવા લાગ્યા.

આટલાં વર્ષની નિષ્ઠાપૂર્વકની પ્રેકિટસ પછી ડોકટરને જે બ્રહ્મજ્ઞાન લાઘ્યું તે આ: આ દેશની પ્રજાને ડોકટરની કિંમત પણ નથી અને કદર પણ નથી. એકદમ ઉરચ જ્ઞાન અને કૌશલ્યવાળી સારવાર કરી શકનારા ડોકટરો આવા નાનકડાં શહેરોમાં ઝાઝું કમાઇ ન શકે.

આ કડવા પણ સત્ય અનુભવમાંથી લાધેલું જ્ઞાન એમણે પોતાના પુત્રને સલાહરૂપે આપ્યું, ‘દીકરા, તું આ વિસ્તારમાં દવાખાનું ન શરૂ કરતો.’ દીકરો હજુ હમણાં જ ડોકટર બનીને બહાર પડયો હતો. એની પાસે એલોપથીની ડિગ્રી પણ ન હતી. એ જે તબીબી શાખામાં સ્નાતક થયો હતો એમાં પથરીનાં ઓપરેશનો માટે કોઇ અવકાશ જ ન હતો. એની પાસે તાવ, ઝાડા-ઉલટી અને ખાંસી-શરદી જેવી સાત-આઠ સામાન્ય બીમારીઓની સારવાર કરવાની અધકચરી આવડત હતી.

તેમ છતાં દીકરાએ ડંકાની ચોટ પર એલાન કરી દીધું, ‘ડેડ, તમે હવે પ્રેકિટસમાંથી વી.આર.એસ. લઇ લો! હું આ જ શહેરમાં, તમારા જ નર્સિંગ હોમમાં પ્રાઇવેટ પ્રેકિટસ શરૂ કરવાનો છું. પથરી કાઢવાના ઓપરેશનો પણ કરવાનો છું. તમારે ડોકિયું કરવા પૂરતુંયે દવાખાનાની દિશામાં ફરકવાનું નથી.’

‘તું ઓપરેશનો કરીશ? પણ તારી પાસે એ માટેની ડિગ્રી કયાં છે?’

‘એની જરૂર પણ કયાં છે, ડેડ? પાટિયા ઉપર તમારું નામ અને એમ.એસ.ની ડિગ્રી લખેલાં જ છે ને? મને માત્ર એક વર્ષનો સમય આપો, હું સાબિત કરી આપીશ કે આવડત અને કરામત વરચે શો ફરક છે!’

બીજા દિવસે નર્સિંગહોમની દીવાલ ઉપર ડો.મહાદેવ મહેતાના બોર્ડની નીચે ડો. પરેશના નામનું નાનકડું પાટિયું લાગી ગયું.

………

ડો. પરેશ પાસે આવડત ભલે ન હોય, પણ આઇડિયાઝનો ભરપૂર ભંડાર હતો. એણે પિતાના નર્સિંગહોમમાં માત્ર બે જ ચીજૉનો મેરો કર્યો. એ બંને એકસ-રે ફિલ્મો હતી, એક એકસ-રે પ્લેટ પથરીવાળા દર્દીની હતી, જેમાં કિડનીની મઘ્યમાં ચાર-પાંચ નાની-મોટી પથરીઓ જોઇ શકાતી હતી. બીજી એકસ-રે પ્લેટ નોર્મલ દર્દીની સીધી, સાદી, સ્વરછ પ્લેટ હતી, જેમાં કિડની અને મૂત્રમાર્ગનો સામાન્ય ફોટોગ્રાફ ઝિલાયેલો હતો.

પ્રેકિટસના પ્રથમ જ દિવસથી ડો.પરેશે એનો ખેલ શરૂ કરી દીધો. પેટનો દુ:ખાવો લઇને જે પહેલો દર્દી આવ્યો તે મનજી સુથાર હતો. લાકડાંને રંધો મારી-મારીને પેટ અને કમરમાં દુખાવો ઉપડયો હતો.

‘સૂઇ જાવ આ ટેબલ ઉપર. ડો.પરેશે હુંફાળા અવાજે સૂચના આપી. મનજી ટેબલ પર લેટી ગયો. ડો. પરેશે લાઇટની સ્વીચ બંધ કરી. એક-બે ચાંપો દબાવી, ખટાકા જેવા અવાજો કર્યા. પછી પાછી લાઇટ ચાલુ કરી દીધી. થોડી વારમાં એકસ-રે તૈયાર થઇને આવી ગયો. ફોટોગ્રાફ જૉતાંવેંત ડોકટરનું મોં ગંભીર થઇ ગયું, ‘ઓહ નો! મનજીભાઇ, તમને તો પથરી છે.’

‘પથરી?! પણ મને એવો દુખાવો તો થતો નથી.’

‘એવો એટલે કેવો, હેં? ડોકટર તમે છો કે હું? અને હું જુઠ્ઠો હોઇ શકું, પણ આ ફોટો બતાવે છે એ પણ જુઠ્ઠું? જુઓ, આ તમારી જમણી બાજુની કિડનીમાં ત્રણ મોટી અને ચાર નાની પથરીઓ ચોખ્ખી દેખાઇ રહી છે. તાત્કાલિક નહીં કઢાવો, તો કિડની ગમે તે ઘડીએ ફેઇલ થઇ જશે. મિસ્ત્રી, છોકરાં હજુ નાનાં છે કે પછી પગભર થઇ ગયાં છે?’

મનજી મિસ્ત્રીની નજરમાં મોત નાચવા મંડયું, ‘સાહેબ, મારે હજુ જીવવું છે. ભલે ઓપરેશન કરવું પડે, પણ પૈસા…?’

‘ઓપરેશન વગર મટાડી આપું તો? ફકત બે હજાર રૂપિયા થશે.’ ડો.પરેશ ઓપરેશનના ખર્ચા કરતાં દસ ટકા રકમ જણાવીને એક ઇન્જેકશન થોડી ટેબ્લેટ્સ અને પ્રવાહી દવા આપે, ‘આ સારવારથી બધી જ પથરીઓ ઓગળીને પેશાબમાં નીકળી જશે, તમને ખબર પણ નહીં પડે.’ અઠવાડિયા પછી બીજૉ એકસ-રે પાડીને બીજી સામાન્ય પ્લેટ બતાવીને ડો. પરેશ ઉત્સાહપૂર્વક જાહેર કરે: ‘નસીબદાર છો, મિસ્ત્રી! તમારા પેટમાંથી તમામ પથરાઓ ગાયબ છે.’

નામ થઇ ગયું ડો.પરેશનું. આજુ-બાજુનાં બસો-અઢીસો ગામોમાં હવા જામી ગઇ. મહિને દસ-બાર લાખ રૂપિયા તો ઝાડ પરથી ખરતાં પાંદડાંની જેમ ખરવા મંડયા. જેને ખરેખર પથરી હોય એવા દર્દીને પાછળથી ઓપરેશનની સલાહ આપી દઇને પપ્પા પાસે મોકલી દેવાના. પાંચ વર્ષ પછી એ નાનકડા શહેરમાં ડો.પરેશે મોટો બંગલો બંધાવ્યો ત્યારે લોકોની જીભ પર એક જ વાકય હતું: ‘બાપ કરતાં બેટો સવાયો નીકળ્યો!’

પાંત્રીસ વર્ષની ઇમાનદારીભરી પ્રેકિટસ પછી પૂરા પાંત્રીસ લાખ રૂપિયા ન કમાઇ શકનારા ડો. મહાદેવ ગયા જમાનાના પ્રતિનિધિ હતા, તો ત્રણ રૂપિયાના મૂડી રોકાણમાં ત્રણ કરોડ રૂપિયા રળી લેનારો ડો. પરેશ આધુનિક જમાનાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

(શીર્ષક પંકિત: ઉર્વીશ વસાવડા)